Θεωρητικό Κενό

Εισαγωγή

Η έννοια του ερευνητικού κενού απασχολεί έντονα την επιστημονική κοινότητα και ειδικά τους νέους ερευνητές που ξεκινούν τη διδακτορική τους πορεία. Η ανίχνευση των κενών αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη συμβολή στην παραγωγή νέας γνώσης. Ωστόσο, για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν υπήρχε ένα καθιερωμένο πλαίσιο για τον εντοπισμό και τον χαρακτηρισμό τους. Αυτό οδήγησε σε διαφορετικές αντιλήψεις, καθώς το κενό που βλέπει ένας ερευνητής μπορεί να μην θεωρείται κενό από κάποιον άλλο. Η πολυπλοκότητα αυτή καθιστά τη διαδικασία απαιτητική, αφού απαιτείται ο συνδυασμός κριτικής σκέψης, αναλυτικής προσέγγισης της βιβλιογραφίας και δημιουργικής ερευνητικής ματιάς. Ένα από τα πιο ουσιαστικά είδη ερευνητικού κενού είναι το θεωρητικό κενό.

Τι είναι το Θεωρητικό Κενό

Το θεωρητικό κενό αναφέρεται σε ελλείψεις, αδυναμίες ή αντιφάσεις που εντοπίζονται στο θεωρητικό υπόβαθρο μιας επιστημονικής περιοχής. Συχνά προκύπτει όταν ένα φαινόμενο επιχειρείται να εξηγηθεί με διαφορετικά θεωρητικά μοντέλα, τα οποία έρχονται σε αντίθεση ή δεν καλύπτουν πλήρως την πολυπλοκότητα του αντικειμένου. Όπως συμβαίνει με το μεθοδολογικό χάσμα, έτσι και στο θεωρητικό επίπεδο μπορεί να υπάρχει σύγκρουση. Ο εντοπισμός τέτοιων αδυναμιών προσφέρει στον ερευνητή την ευκαιρία να επαναπροσδιορίσει τα υπάρχοντα μοντέλα ή να αναπτύξει νέα που ανταποκρίνονται καλύτερα στην πραγματικότητα.

Παράδειγμα Θεωρητικού Κενού

Μια χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί το παράδειγμα των Συστημάτων Υποστήριξης Αποφάσεων (Decision Support Systems – DSS). Οι Arnott και Pervan (2005) επισημαίνουν ότι οι μελέτες σε αυτόν τον τομέα πρέπει να ενσωματώσουν ευρήματα από την ψυχολογία, τη διοίκηση και συναφείς επιστήμες, ώστε να δημιουργηθεί μια πιο στιβαρή θεωρητική βάση. Η ανάγκη για διεπιστημονική θεμελίωση καταδεικνύει ότι η μέχρι πρότινος θεωρητική προσέγγιση ήταν ελλιπής και χρειαζόταν ανανέωση.

Επαλήθευση του Θεωρητικού Κενού

Η αναγνώριση ενός θεωρητικού κενού δεν είναι αρκετή από μόνη της, καθώς απαιτείται και η επαλήθευση της ύπαρξής του. Αυτό σημαίνει ότι ο ερευνητής πρέπει να επιβεβαιώσει πως το κενό δεν έχει ήδη καλυφθεί από άλλες πρόσφατες μελέτες. Στην πράξη, αυτό επιτυγχάνεται μέσω μιας συστηματικής βιβλιογραφικής ανασκόπησης που εξετάζει όλες τις σχετικές πηγές και συνθέτει την υπάρχουσα γνώση. Εάν η ανασκόπηση είναι ανεπαρκής, υπάρχει ο κίνδυνος να παραλειφθούν εργασίες που έχουν ήδη αντιμετωπίσει το θεωρητικό ζήτημα. Μια στρατηγική επαλήθευσης είναι η ανάλυση των άρθρων που ανέδειξαν το κενό. Εάν άλλοι ερευνητές τα χρησιμοποιούν για να θεμελιώσουν τη δική τους έρευνα, τότε πιθανότατα το κενό παραμένει ενεργό. Επιπλέον, η αναζήτηση σε εξειδικευμένες βάσεις δεδομένων και η μελέτη σύγχρονων εγχειριδίων μπορεί να αποκαλύψει εάν το θεωρητικό ζήτημα εξακολουθεί να υφίσταται ή έχει πλέον καλυφθεί.

Στρατηγική Συγγραφής και Διατύπωση

Αφού εντοπιστεί και επαληθευτεί ένα θεωρητικό κενό, ο ερευνητής πρέπει να το ενσωματώσει στη συγγραφή της μελέτης του. Η παρουσίαση του κενού δεν πρέπει να είναι αποσπασματική αλλά να εντάσσεται σε μια λογική ακολουθία που αναδεικνύει τις ασυνέπειες και τις αντιπαραθέσεις της βιβλιογραφίας. Ένα παράδειγμα διατύπωσης μπορεί να είναι ότι ο ερευνητής εντόπισε ένα προφανές θεωρητικό κενό στην προηγούμενη έρευνα που αφορά την εφαρμογή της θεωρίας Χ στο φαινόμενο Υ. Η συγκεκριμένη θεωρία φαίνεται να είναι ξεπερασμένη, ενώ οι πρόσφατες μελέτες αναδεικνύουν τα όριά της. Παρά την αξία της ως θεωρητικού θεμελίου, καθίσταται αναγκαία η ανάπτυξη νέου θεωρητικού πλαισίου που να ενσωματώνει ευρήματα από τον τομέα Ζ και να καλύπτει τις νέες κοινωνικο-τεχνολογικές προκλήσεις. Με αυτόν τον τρόπο, το θεωρητικό κενό συνδέεται άμεσα με τον σκοπό της μελέτης και τη συμβολή της στη βιβλιογραφία, δημιουργώντας μια σαφή γέφυρα ανάμεσα στην υφιστάμενη θεωρία και την προτεινόμενη ερευνητική κατεύθυνση.

Συμπεράσματα

Ο εντοπισμός θεωρητικών κενών αποτελεί βασική κινητήρια δύναμη για την ανάπτυξη νέας γνώσης. Οι συστηματικές ανασκοπήσεις λειτουργούν ως ουσιαστικό εργαλείο για την ανάδειξη αυτών των κενών και για τη θεμελίωση ερευνών που βασίζονται σε αποδεικτικά στοιχεία. Χωρίς την ανάδειξη των θεωρητικών ελλείψεων, η επιστημονική πρόοδος θα περιοριζόταν στην επανάληψη υπαρχόντων μοντέλων χωρίς ουσιαστική ανανέωση και δημιουργία. Συνεπώς, η θεωρητική τεκμηρίωση δεν είναι απλώς μια τυπική υποχρέωση του ερευνητή αλλά μια στρατηγική που εξασφαλίζει τη συνάφεια, την επικαιρότητα και την επιστημονική αξία της μελέτης. Ο εντοπισμός, η επαλήθευση και η ορθή διατύπωση των θεωρητικών κενών προσφέρουν την ευκαιρία στους ερευνητές να ανοίξουν νέους δρόμους, να αναπτύξουν πιο ισχυρά θεωρητικά πλαίσια και να συμβάλουν ουσιαστικά στην εξέλιξη της επιστημονικής κατανόησης.