Το Ερωτηματολόγιο ως Ερευνητικό Εργαλείο

Εισαγωγή

Στις θετικές επιστήμες, η θεωρία και η έρευνα αποτελούν δύο τομείς που αλληλοσυμπληρώνονται και συνεισφέρουν στην εξέλιξη της επιστημονικής γνώσης. Η θεωρία προσφέρει τα γενικά πλαίσια και τους νόμους που εξηγούν τα φαινόμενα, ενώ η έρευνα επιχειρεί να τους επαληθεύσει ή να τους βελτιώσει, με τελικό σκοπό την επιστημονική εγκυρότητα. Για να εξαχθούν αξιόπιστα συμπεράσματα από τα αποτελέσματα μιας έρευνας είναι απαραίτητη η χρήση στατιστικών μεθόδων, οι οποίες αποτελούν εργαλεία ανάλυσης αριθμητικών δεδομένων. Η στατιστική, συνεπώς, λειτουργεί ως ο κύριος αρωγός κάθε μελέτης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το ερωτηματολόγιο αναδεικνύεται στον πιο διαδεδομένο τρόπο συγκέντρωσης πρωτογενών πληροφοριών, αφού δίνει τη δυνατότητα συλλογής δεδομένων από μεγάλο αριθμό ατόμων με τυποποιημένο και συγκρίσιμο τρόπο. Για τον λόγο αυτό, η σωστή κατάρτιση ενός ερωτηματολογίου είναι καθοριστική για την επιτυχία μιας ερευνητικής διαδικασίας.

Σχεδιασμός Ερωτηματολογίου

Η κατασκευή ενός ερωτηματολογίου απαιτεί προσεκτικό σχεδιασμό και δεν μπορεί να βασίζεται στην αυθαιρεσία. Το ερωτηματολόγιο πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο σύντομο και σαφές, ώστε να μην κουράζει τον ερωτώμενο. Οι ερωτήσεις του οφείλουν να είναι απλές και κατανοητές, αποφεύγοντας όρους επιστημονικούς ή εξειδικευμένες έννοιες που μπορεί να προκαλέσουν σύγχυση. Το περιεχόμενο πρέπει να είναι ουδέτερο και να μη φέρνει τον συμμετέχοντα σε δύσκολη θέση, ούτε να τον καθοδηγεί προς κάποια συγκεκριμένη απάντηση. Σημαντικό είναι επίσης να προβλέπονται ερωτήσεις που ελέγχουν την αξιοπιστία των απαντήσεων, ενώ η διατύπωση τους να διευκολύνει την επεξεργασία και ανάλυση των δεδομένων. Το ύφος πρέπει να είναι κατάλληλο, ιδιαίτερα σε ερωτηματολόγια αξιολόγησης όπου πρέπει να αποφεύγεται η χρήση πρώτου προσώπου, ώστε να μην δίνεται η αίσθηση ανακριτικής διαδικασίας. Οι ερωτήσεις πρέπει να εκφράζουν την τρέχουσα πραγματικότητα και να είναι ομαδοποιημένες σε ενότητες, όπως για παράδειγμα οι δημογραφικές ερωτήσεις σε μία ενότητα, οι ανοιχτές σε άλλη και οι ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής σε διαφορετική ενότητα. Τέλος, όλα τα ερωτήματα αριθμούνται σε αύξουσα σειρά για να εξασφαλίζεται συνοχή και οργάνωση.

Κανόνες Δομής Ερωτηματολογίου

Η δομή ενός ερωτηματολογίου ακολουθεί ορισμένους κανόνες που αφορούν τόσο την εμφάνιση όσο και το περιεχόμενο. Στην αρχή πρέπει να αναγράφεται ο τίτλος της έρευνας, ο φορέας που τη διεξάγει και η διεύθυνσή του, ενώ σε περίπτωση που υπάρχει πρέπει να αναφέρεται και η σχετική νομική διάταξη που νομιμοποιεί την έρευνα. Στη συνέχεια το ερωτηματολόγιο πρέπει να περιλαμβάνει τρία βασικά στοιχεία: τα δημογραφικά στοιχεία, τις οδηγίες συμπλήρωσης και τις ίδιες τις ερωτήσεις με τον χώρο των απαντήσεων. Τα προσωπικά στοιχεία του ερωτώμενου καθορίζονται ανάλογα με τον σκοπό της έρευνας και συχνά τοποθετούνται στο τέλος, ώστε να απαντηθούν αφού ο συμμετέχων έχει ήδη εμπλακεί στη διαδικασία. Οι ερωτήσεις πρέπει να ξεκινούν από τις πιο γενικές και να καταλήγουν στις πιο εξειδικευμένες, ώστε να αποφεύγεται ο επηρεασμός της απάντησης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο συνδυασμός ερώτησης για το βάρος ενός ατόμου και αμέσως μετά ερώτησης για το αν προσπαθεί να χάσει βάρος. Όταν οι δύο ερωτήσεις τοποθετήθηκαν μαζί σε έρευνα του 1995, τα ποσοστά απάντησης διαφοροποιήθηκαν σημαντικά σε σχέση με την περίπτωση που οι ερωτήσεις βρίσκονταν σε διαφορετικά σημεία του ερωτηματολογίου. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι η διάταξη επηρεάζει την απάντηση, καθώς οι συμμετέχοντες τείνουν να εμφανίζονται συνεπείς.

Οδηγίες Συμπλήρωσης και Παραδείγματα

Ιδιαίτερη σημασία έχουν οι οδηγίες προς τον ερωτώμενο. Αυτές πρέπει να δίνονται προτού ξεκινήσει η συμπλήρωση του ερωτηματολογίου και να είναι σαφείς και ξεκάθαρες. Στις οδηγίες οφείλει να αναφέρεται η διάρκεια συμπλήρωσης, η έκταση του ερωτηματολογίου, η υπό μέτρηση έννοια, ο σκοπός της έρευνας και η διασφάλιση ότι θα τηρηθεί η εμπιστευτικότητα των απαντήσεων. Παράλληλα πρέπει να παρέχονται αναλυτικά παραδείγματα σχετικά με τον τρόπο απάντησης, τον χώρο υπόδειξης της απάντησης και τον τρόπο βαθμολόγησης, ώστε να αποφεύγονται παρερμηνείες. Όταν το ερωτηματολόγιο περιλαμβάνει διάφορους τύπους ερωτήσεων, παραδείγματα πρέπει να δίνονται για κάθε κατηγορία, ενώ μπορούν να αναφερθούν και συγκεκριμένοι περιορισμοί, όπως για παράδειγμα να σημειωθεί η πρώτη απάντηση που έρχεται αυθόρμητα στο μυαλό του ερωτώμενου.

Συμπεράσματα

Από τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι το ερωτηματολόγιο είναι το πλέον διαδεδομένο εργαλείο συλλογής δεδομένων, το οποίο παίζει καθοριστικό ρόλο στη διεξαγωγή μιας έρευνας ή μελέτης. Με τη σωστή δόμηση και κατασκευή του, ολοκληρώνεται το πρώτο στάδιο προετοιμασίας και ακολουθεί το επόμενο, που είναι η πιλοτική έρευνα. Η πιλοτική έρευνα έχει στόχο να αξιολογήσει την αξιοπιστία και την εγκυρότητα του ερωτηματολογίου, ώστε να διασφαλιστεί ότι το εργαλείο μπορεί να προσφέρει έγκυρα δεδομένα προς ανάλυση. Επομένως, η διαδικασία δημιουργίας ενός ερωτηματολογίου δεν περιορίζεται στη σύνταξη ερωτήσεων, αλλά απαιτεί επιστημονική σκέψη, σαφή στόχευση και σεβασμό προς τον ερωτώμενο. Όταν όλα τα παραπάνω τηρούνται, το ερωτηματολόγιο δεν αποτελεί απλώς ένα μέσο συγκέντρωσης πληροφοριών, αλλά μετατρέπεται σε ουσιαστικό επιστημονικό εργαλείο που συμβάλλει στην πρόοδο της γνώσης και στη βελτίωση της ερευνητικής διαδικασίας.